Zabytkowy Kościół św. Krzyża mieście się w Krakowie na starym mieście na placu Świętego Ducha 2. Przy placu mieści się też Teatr im. Juliusza Słowackiego. Gotycka bryła kościoła jest jedną z najczystszych stylowo budowli w Krakowie. Prosta, kwadratowa nawa, prostokątne prezbiterium i kwadratowa wieża górująca nad dwoma przylegającymi do niej kaplicami. Do budowy kościoła wykorzystano głównie kamień i cegłę, materiały dominujące w gotyckim stylu budowlanym. Obecny kościół został wybudowany w XIV wieku, natomiast pierwotny, drewniany stał tutaj już w wieku XII.

Zwiedzanie kościoła św. Krzyża

U nasady wieży, za wejściem do kościoła, znajduje się kruchta, która pierwotnie była otwarta z trzech stron. Obecnie po obu stronach znajdują się kaplice, po prawej Kaplica Matki Boskiej Loretańskiej wybudowana w 1642 roku, a po lewej Kaplica Świętego Andrzeja z XVI wieku. W kruchcie znajduje się też dawna umywalnia kapłańska z 1581 roku, bogato rzeźbiona, która obecnie służy jako kropielnica. Do nawy głównej przechodzimy przez drzwi z zachowanymi, XIV wiecznymi okuciami oraz zamkiem pochodzącym z XVII wieku.

Nawa ma kształt kwadratu ze sklepieniem palmowym opartym na jednym filarze, od którego rozchodzą się promieniście żebra podtrzymujące dach. Takie ukształtowanie sklepienia ma symboliczną wymowę odnoszącą się do rajskiego drzewa – Drzewa Życia. Efekt ten wzmacniają malowidła na sklepieniu o tematyce roślinnej.

Wnętrze nawy ozdobione jest malowidłami, niestety tylko jedno z nich, powstałe w XVI wieku, zachowało się w oryginale. Jest to fragment z cyklu Męki Pańskiej, który znajduje się w południowo – zachodnim narożniku nawy. Pozostałe są XIX wiecznymi rekonstrukcjami, z których część skopiował w skali 1 : 1 Stanisław Wyspiański. Jego kopie posłużyły później do odtwarzania obecnej polichromii. Jednym z najbardziej interesujących obrazów jest tzn. „Zwierciadło Grzesznika”.

Prezbiterium i ołtarz główny

Prezbiterium to najstarsza część kościoła wzniesiona w już w XIV wieku. Do jego budowy wykorzystywano kamień, który został z wznoszonych murów obronnych. Później budowę przerwano a kiedy ponownie je rozpoczęto używano już cegły – stąd część kościoła jest kamienna a część ceglana.

Sklepie prezbiterium, podobnie jak nawy zdobią malowidła o motywach roślinnych. Zworniki sklepienia ozdobione są herbami i inskrypcjami. Znajdziemy między nimi herby Sforzów, Duchaków czy Bonerów, pozostałe związane są z osobami, które przyczyniły się do odbudowy kościoła po wielkim pożarze Krakowa w 1528 roku. Warto też zwrócić uwagę na stalle znajdujące się w tej części kościoła wykonane około 1700 roku.

Ołtarz został wykonany w XVIII wieku, ale zawiera też elementy pochodzące z XVII. Znajduje się tam wielki krucyfiks na tle namalowanego krajobrazu przedstawiającego wyobrażenia słońca i księżyca. Po bokach ołtarza stoją posągi patronów Polski – św. Wojciecha i św. Stanisława oraz figury Matki Boskiej i św. Jana.

W kościele znajdują się jeszcze dwa ołtarze w nawie. Po prawej stronie Ołtarz Matki Boskiej z 1630 roku wykonany przez krakowskiego snycerza Baltazara Kuncza. Obraz przedstawia Matkę Bożą z Dzieciątkiem wykonany w typie ikonograficznym. Po lewej stronie można zobaczyć Ołtarz Świętej Rodziny pochodzący z drugiej połowy XVII wieku. Główny obraz przedstawia Nauczanie Maryi a uzupełniające św. Cecylię i św. Rodzinę.

Poza tym warto obejrzeć chrzcielnicę gotycką odlaną w brązie z 1420 roku. Stalle znajdujące się pod miejscem dla chóru muzycznego, który sam w sobie warty jest obejrzenia. Za chórem znajdują się też XVII wieczne organy barokowe.

Pomysł na muzeum

Proboszcz parafii św. Krzyża Paweł Kubani wpadł na pomysł aby w piwnicach budynku plebani stworzyć przykościelne muzeum. Sam budynek jest najstarszym, zachowanym budynkiem mieszkalnym w Krakowie. Budynek plebani zachował taki wygląd jaki miał po budowie w XIV wieku. Pierwotnie służył jako siedziba wartowników, później zamieszkiwały go siostry zakonne a po kasacie zakonu duchaków przemianowano go na plebanię.

W muzeum miałyby się znaleźć eksponaty związane z historią tego budynku, cenne pamiątki po zakonie duchaków. Jednak proboszcz na razie nie chce mówić więcej o szczegółach. Pomysł dopiero się krystalizuje. Jeżeli takie muzeum by powstało to byłoby pierwszym przykościelnym muzeum w Krakowie. Podobne muzea działają na terenach Hiszpanii czy we Włoszech.

Kościół św. Andrzeja to jeden z najstarszych kościołów zachowanych na starym mieście w Krakowie. Kościół zachował też swój pierwotny charakter romański, w przeciwieństwie do większości przebudowanych pod wpływem kolejnych stylów architektonicznych. Kościół mieści się na ulicy Grodzkiej (56) prowadzącej z krakowskiego rynku na Wawel. Już z daleka widać dwie strzeliste wieże, pełniące niegdyś funkcje obronne, zresztą jak cały kościół, który w dawnych czasach bronił osady Okół. Do kościoła przylega budynek klasztoru klarysek, w którym przechowywane są cenne zabytki.

Zwiedzanie kościoła

Jak wspominaliśmy kościół zachowała swoją pierwotną, romańską architekturę. To dość nieczęsty przypadek, by w Polsce, można było zobaczyć ten rodzaj architektury z XI wieku. Dodatkowo kościół pełnił funkcje obronne. Surowe mury wykonane z wapienia i piaskowca powodują, że budowla ze swoimi przypomina zamek. Do dziś w murach kościoła można zobaczyć dawne otwory strzelnicze. Kościół nie zachwyca z zewnątrz bogatą ornamentyką czy zdobieniami, ale i tak robi niesamowite wrażenie.

O ile zewnętrzna bryła jest romańska to wnętrze kościoła św. Andrzeja jest już praktycznie w całości barokowe. Zachowały się co prawda ślady XII wiecznych malowideł, ale nie mają one większego wpływu na charakter wnętrza. Bogate zdobienia, polichromia w kopule kościoła, obrazy oraz ołtarz z tabernakulum są już dziełem barokowych mistrzów. W prezbiterium znajdziemy też XVIII wieczne organy. Niestety wszystkie te rzeczy można obejrzeć jedynie przez kratę, gdyż zakon klarysek, z uwagi na swoje reguły, praktycznie nie pozwala go zwiedzać.

Cytaty

Może to dobrze bo cytując za Stefanem Świszczowskim, który robił opracowanie naukowe na temat kościoła dowiadujemy się

„Najbardziej jednak zniekształcała kościół ściana, stojąca na środku sklepienia zakrystii, wysoka około 6 m, zasłaniająca romański i ryz arkadowy na ścianie prezbiterium i transeptu i powodująca przykrą asymetrię fasady wschodniej. Niefortunny ten pomysł jakiegoś barokowego architekta spowodował przez założenie potężnych łuków, na których wzniesiono mury, katastrofę budowlaną, mianowicie odchylenie od pionu ściany zakrystii, czemu zapobieżono przez wymianę dwu skarp i pogrubienie całej ściany podłużnej.”

„Jedyny romański w Krakowie kościół, pokryty resztami tynku z końca XIX w. z asymetrycznym dachem i licznymi przybudówkami sprawiał wrażenie budowli bezstylowej. W wyniku rozbudowy i przeróbek romańszczyzna została zupełnie niemal zasłonięta.”

Kościół został przekazany zakonowi klarysek (jest to najstarszy zakon żeński w Polsce) w 1318 roku. Mieszkają one w przylegającym do kościoła klasztorze, którego skarbiec przechowuje bardzo cenne zabytki. W jego zbiorach znajdują się figurki jasełkowe z XIV wieku (najstarsze w europie), mozaikowy obraz Matki Bożej z XIII wieku czy pochodzące również z XIII wieku relikwiarze.

Nieścisłości historyczne

Warto przy okazji nadmienić, że istnieją dwie wersje ufundowania kościoła św. Andrzeja. Pierwsza z nich, powszechniejsza, przypisuje ten fakt Sieciechowi, który pełnił funkcję zarządcy dworu królewskiego w latach 1 080 – 1 100. Druga z nich przypisuje to Władysławowi Hermanowi, który dopiero później darował to prawo Sieciechowi.

Niezależnie od fundatora, kościół powstał w latach 1 079 – 1086 pod wezwaniem św. Idziego i św. Andrzeja. Mieścił się w osadzie Okół, która leżała między starym miastem Krakowa a Wawelem, dopiero później została włączona do Krakowa. Osada ta odegrała pewną rolę w wojnie z Tatrami w 1241 roku (kościół pełnił tu rolę twierdzy) oraz w wojnach z Konradem Mazowieckim. Na początku XIV wieku kościół przechodzi w ręce klarysek (źródła podają daty 1316, 1318, 1320).

Na starym mieście pomiędzy Małym a Głównym Rynkiem znajduje się Kościół św. Barbary. Położony jest zaraz koło Kościoła Mariackiego. Jest to gotycka, ceglana budowla z wieżyczką w stylu barokowym. Zresztą wnętrze kościoła z czasem, również nabrało barokowego charakteru (1688-1692). Do budynku kościoła przylega klasztor jezuitów, którzy przez długie wieki sprawowali pieczę nad świątynią. Po lewej stronie od wejścia znajduje się też Ogrojec, kapliczka powstała pod koniec XV wieku. Mieści się w niej ołtarz wykonany prawdopodobnie przez Wita Stwosza.

Historia kościoła

Początki kościoła są nieodłącznie związane ze swoim większym „sąsiadem”. Plac przed Kościołem Mariackim przez wiele wieków był używany jako cmentarz, a Kościół św. Barbary miał pełnić funkcję kościoła cmentarnego. Dokumentem wskazującym na taką funkcję był list wysłany przez Radę Miasta do Papieża w 1338 roku. Rozbudowa kaplicy nastąpiła w latach 1394 – 1402 prawdopodobnie z pieniędzy fundacji Jadwiga Andegaweńska królowej Polski.

W połowie XVI wieku, podczas obrad sejmu zdecydowano o przeniesieniu kazań w języku polskim do Kościoła Mariackiego (wcześniej głoszono je w Kościele św. Barbary). Świadczy to o rosnącej świadomości narodowej Polaków oraz polonizacji rodów mieszczańskich Krakowa.

Pod koniec XVI wieku (w 1583 roku) kościół został przekazany pod opiekę Jezuitom. Zakon przystąpił do odnowienia kościoła i wyposażenia go w nowe sprzęty liturgiczne. Kupili też okoliczne kamienice i przebudowali je na dom zakonny. Jezuici wielokrotnie zgłaszali się do Rady Miasta o zgodę na powiększenie kościoła, jednak dopiero pod koniec XVII wieku doszło do nieznacznej jego rozbudowy. Pod koniec XVIII wieku ponownie odnowiono wnętrza. W 1773 roku po kasacji zakonu Jezuitów kościół przejęli Bożogrobcy, a po śmierci ostatniego z nich w 1874 roku ponownie wrócili tu Jezuici. W 1931 roku kościół uzyskał status budowli zabytkowej.

Co warto obejrzeć

Na pewno ołtarz główny, w którym znajduje się obraz św. Barbary z XVII wieku. Obraz może odsłonić znajdujący się za nim krucyfiks pochodzący z początków XV wieku oraz barokowe figurki pochodzące z początków XVIII wieku. Drewniana balustrada przed ołtarzem, wykonana w 1690 roku jest jedną z najpiękniejszych balustrad barokowych w Krakowie. Całość uzupełniają dwa witraże po bokach ołtarza z pierwszej połowy XX wieku.

W kościele znajdują się też trzy zabytkowe ołtarze boczne:

• Ołtarz św. Stanisława Kostki (po lewej stronie) – pochodzący z 1767 roku, obraz przedstawia św. Ignacego Loyolę,
• Ołtarz Najświętszego Serca Pana Jezusa (przy ambonie) również z 1767 roku z obrazem św. Franciszka Ksawerego,
• Ołtarz Opatrzności z XVIII wieku, od 1916 roku znajduje się w nim obraz przedstawiający św. męczennika Andrzeja Boboli.

Naprzeciwko ambony znajduje się mała kapliczka, gdzie ustawiona jest rzeźba Matki Boskiej Bolesnej z 1420 roku. Nad wejściem głównym znajdują się organy wykonane pod koniec XIX wieku. Miejsce na chór było przebudowane na początku XX wieku, drewnianą konstrukcję zastąpiono betonową a kolumny podtrzymujące wykonano z marmuru.

Warto też zwrócić uwagę na sklepienie, które jest bogato ozdobione polichromią wykonaną w XVIII wieku. W sklepieniu znajduje się też 10 okien, z których tylko trzy są prawdziwe, pozostałe to lustra.

Kościół Mariacki to obok Zamku Królewskiego i Katedry na Wawelu najbardziej rozpoznawalne miejsce w Krakowie. Znajduje się w przestrzeni Głównego Rynku przy ulicy Floriańskiej. To z wieży tego kościoła rozbrzmiewa hejnał mariacki tak zakorzeniony w świadomości znak Kraków. Od 1962 roku kościół posiada tytuł honorowy bazyliki mniejszej a jego wspaniałe wnętrza z pięknym ołtarzem głównym przyciągają w to miejsce rzesze turystów.

Budowla widoczna jest z daleka a to za sprawą dwóch wież znajdujących się przy wejściu do kościoła. Wyższa zwana Hejnalicką składa się z 9 kondygnacji i liczy sobie 82 m wysokości. Na samej górze znajduje się ośmiobok nakryty gotyckim hełmem wybudowanym w 1478 roku. Z tej wieży grany jest, co godzinę, hejnał mariacki. Druga wieża licząca sobie 69 metrów przeznaczona na dzwonnicę kościelną. Wieżę nakrywa późnorenesansowy hełm z 1592 roku. W wieży znajduję się aż pięć dzwonów i jest to jeden z najstarszych zespołów dzwonów średniowiecznych w Polsce. Wyższa z wież udostępniona jest do zwiedzana od 01 kwietnia do 31 października (z wyjątkiem świąt kościelnych) w czwartki, piątki i soboty między 9:10 – 17:40. Bilety w cenie 15 zł normalny i 10 zł ulgowy.

W bryle kościoła wybudowanej w układzie bazylikowym znajdują się wysokie, łukowe okna. W części prezbiterialnej okna mają charakter ostro łukowy i są zdobione motywami roślinnymi oraz rzeźbami o tematyce symbolicznej. Na południowej ścianie znajduje się też zegar słoneczny wykonany w 1954 roku. Do wnętrza świątyni prowadzi kruchta powstała w połowie XVIII wieku z drewnianymi drzwiami wykonanymi w 1929 roku. Obok wejścia zachowały się metalowe obręcze, w które zakuwano skazańców i wystawiano na widok publiczny. Zwiedzać można tylko połowę kościoła z prezbiterium i ołtarzem (10 zł normalny, 5 zł ulgowy), druga część, do której prowadzi główne wejście, przeznaczona jest na osobistą modlitwę.

Wnętrze kościoła

Kościół Mariacki ma charakter nawowy, na środku znajduje się nawa główna prowadząca do prezbiterium z ołtarzem głównym. Po bokach znajdują się nawa północna po lewej stronie i nawa południowa po prawej.

Nawa główna ma wysokość 28 metrów i przykryta jest sklepieniem zaprojektowanym i ozdobionym przez Jana Matejkę w 1891 roku. Naśladuje ono gwiaździste niebo nocą. Na arkadach przedsionka wieżowego zachowały się też pozostałości pierwotnej polichromii z XV wieku.

Nad kruchtą zaraz przed wejściem do głównej części kościoła mieszczą się organy wielkie stworzone w 1800 roku w pracowni Ignacego Ziernickiego. Za organami znajduje się wielkie okno z witrażem wykonanym w 1892 przez Teodora Zajdzikowskiego. Projekt witraża przygotowali Józef Mehoffer i Stanisław Wyspiański. Po obu stronach wejścia znajdują się drewniane stalle, w których zasiadali miejscowi radni.

Gzyms otaczający nawę ozdobiony jest drewnianymi posągami autorstwa Zygmunta Langmana powstałymi w XX wieku. Obok filarów oddzielających nawę główną od boczny umieszczone są ołtarze z obrazami wybitnych malarzy. Ufundowano je w XVIII wieku. Nawę główną od prezbiterium oddziela łuk tęczowy z krucyfiksem wykonanym przez jednego z uczniów Wita Stwosza w 1512 roku.

Prezbiterium i ołtarz

Po obu stronach od wejścia do prezbiterium znajdują się kamienne stale ufundowane przez rodziny Montelupich i Cellarich w XVI wieku. Obecnie połączone są one z nagrobkami, które znajdują się nad stalami, z wyrzeźbionymi popiersiami ich fundatorów. Wewnątrz prezbiterium znajdują się drewniane stale, które powstały pod koniec XVI wieku. Ścianę za stalami wypełniają płaskorzeźby przedstawiające sceny z życia Jezusa i Marii. Do naszych czasów nie zachowały się rozebrane pod koniec XIX wieku galerie muzyczne znajdujące się nad stalami. W tym okresie wymieniono również całą dębową konstrukcję stali poza płaskorzeźbami.

Ściany prezbiterium pokryte są malowidłami zaprojektowanymi w XIX wieku przez Jana Matejkę. Pracę wykonywali jego uczniowie w tym Józef Mehoffer i Stanisław Wyspiański. Na konsolach znajdują się posągi proroków wykonane przez rzeźbiarz Zygmunt Langman. Jeżeli chodzi o okna to pierwotnie we wszystkich znajdowały się witraże wykonane pod koniec XIV wieku. Do dziś zachowały się tylko w trzech na zakończeniu prezbiterium, pozostałe powstały później. Dwa okna przy szczycie wypełnione są witrażami projektu Tadeusz Dmochowski i wykonane w latach 1893 – 94. Pojedyncze witraże zdobią też boczne okna, projektowali je Mehoffer i Wyspiański.

Ołtarz główny, który znajduje się w prezbiterium jest jednym z najważniejszych dzieł rzeźbiarskich późnego gotyku. Jego wykonawcą był Wit Stwosz, na tamte czasy mało znany artysta, który w latach 1477 – 89 stworzył to niesamowite dzieło. Nowy ołtarz został ufundowany przez radę miasto po tym jak w 1442 roku po trzęsieniu ziemi prezbiterium zostało zniszczone. Ołtarz ma wymiary 13 m na 11 m i liczy sobie blisko 200 figur, które zostały wyrzeźbione z drewna lipowego. Sceny umieszczone na ołtarzu przedstawiają rolę Matki Boskiej w dziele zbawienia. Sceny przedstawiane są bardzo realistycznie i dużą dbałością o wszelkie detale. Uroczyste otwarcie ołtarza następuje o 11:50.

Nawa północna (lewa)

W nawie północnej mieszczą się:

• Kaplica św. Antoniego (w kruchcie),
• Kaplica Michała Archanioła (nad kruchtą),
• Kaplica Loretańska,
• Kaplica św. Jana Chrzciciela,
• Kaplica św. Wawrzyńca,
• Kaplica Przemienienia Pańskiego.

Budowane były od początku do połowy XV wieku. Większość z nich ufundowana została przez bogatych mieszczan krakowskich. W kaplicach znajdują się ołtarze, wyposażenie (głównie barokowe) oraz bogate zdobienia ścienne i obrazy.

Na końcu nawy północnej znajduje się barokowy ołtarz św. Stanisława z drugiej połowy XVII wieku. Obok znajduje się chrzcielnica gotycka z XIV wieku a nad nią obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem.

Nawa południowa (prawa)

W nawie południowej mieszczą się:

• Kaplica Matki Boskiej Częstochowskiej (w kruchcie),
• Kaplica Aniołów Stróżów (nad kruchtą),
• Kaplica św. Łazarza,
• Kaplica św. Walentego (znana też jako Matki Boskiej Ostrobramskiej),
• Kaplica św. Jana Nepomucena.

Na końcu nawy południowej znajduje się barokowy ołtarz Krzyża Świętego powstały w 1735 roku. Jednak najważniejszy element ołtarza powstał wcześniej (został później wkomponowany). Jest nim kamienny krucyfiks wykonany przez Wita Stwosza w latach 90 XV wieku. Obok znajduje się Cyborium wykonane w latach 1551 – 54 z piaskowca, marmuru i alabastru. To w tym miejscu w 1794 roku Tadeusz Kościuszko ponowił swoją przysięgę powstańczą.

Polecamy wirtualny spacer po Kościele Mariackim dostępny pod tym likniem
http://www.pajorama.eu/wirtualnymariacki/mariacki.html
Msze Święte

• Ołtarz Główny (niedziele i święta): 6.00, 7.00, 8.00, 9.00, 10.00 (po łacinie), 11.15, 12.00, 13.00, 18.30.
• Ołtarze boczny lub kaplice (dni powszednie): 6.00, 6.30, 7.00, 7.30, 8.00, 8.30, 9.00, 9.30, 10.00 (po łacinie), 10.30, 11.00, 18.30.

Historia

Według podań Jana Długosza historia Kościoła Mariackiego rozpoczęła się w 1220 roku, kiedy to na miejscu drewnianej świątyni zaczął powstawać murowany kościół. Niestety już dwadzieścia lat później w 1241 roku Tatarzy, którzy zdobyli miasto niszczą go wraz z innymi krakowskimi zabudowaniami. Już pod koniec XIII wieku rozpoczęto pracę nad budową nowej świątyni, na przełomie lat 60 XIV wieku dobudowano obecne prezbiterium, a pod koniec obniżono nawy i dodano duże okna. Wtedy też nadano kościołowi obecny układ bazylikowy.

Trzęsienie ziemi, które nawiedziło Kraków w 1443 roku spowodowało zawalenie się sklepienia świątyni. Podczas przebudowy dobudowano kaplice boczne, podwyższono wieżę północną a także przykryto ją hełmem. Pod koniec XV wieku kościół wzbogaca się o jeden z najważniejszych znajdujących się tam obecnie zabytków – Ołtarz Wita Stwosza.

Wiek XVIII to przebudowa świątyni, która miała na celu nadanie jej cech późnego baroku. Wymieniono ołtarze, cały sprzęt w kościele, ściany i sklepienie zyskały nowe zdobienia oraz malowidła. Koniec XVIII wieku (1975 rok) to likwidacja cmentarza dzięki czemu powstał Plac Mariacki. Przy placu mieści się kilka zabytkowych kamieniczek krakowskich kupców.

Koniec wieku XIX wieku to czas nadawania kościołowi charakteru neogotyckiego. Duża część prac przebiegała według projektu Jana Matejki (polichromia, wystrój prezbiterium, witraże). Koniec XX wieku to prace konserwacyjne i wymiana pokrycia dachu. Dzięki temu Kościół Mariacki odzyskał swój dawny blask i może cieszyć oko zwiedzających go turystów.